نثر تاریخ بیهقی جریان ساز است / مردم هند، تاجیکستان، افغانستان و پاکستان هم با بیهقی آشنایند

این بزرگی و شان ابوالفضل بیهقی دغدغه ای در جامعه دانشگاهی ایجاد کرد که چرا روزی به نام بیهقی در سالنامه فارسی نباشد . از این رو چند سالی است این موضوع پیگیری می شود اما هنوز به نتیجه ای نرسیده است و صرفا به برگزاری یک مراسم در سبزوار بسنده می شود.البته امسال در همایش بزرگداشت خواجه ابوالفضل بیهقی از اعطای جایزه فرهنگی هنری بیهقی از اول آبان سال آینده خبر داده شد.

دکتر مهیار علوی مقدم عضو هیئت علمی گروه ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری در این همایش هدف از اعطای این جایزه را ارج نهادن به فرهنگ، اندیشه، هنر، ادبیات و تاریخ در شهر فرهنگ پرور دانست و افزود: اولین دوره اهدای جایزه بیهقی را به شکل غیر رسمی در روز ۱۰ آبان سال ۸۹ و همزمان با برگزاری پنجمین همایش ملی پژوهش های زبان فارسی انجام دادیم ضمن اینکه ماهیت این جایزه کاملا ملی و سراسری خواهد بود و از لحاظ علمی این جایزه توسط یک مجموعه ۷ نفره از دانشگاهیون با تخصص هایی در رشته های زبان فارسی، معماری، مجسمه سازی، پژوهش های هنری، حوزه آثار و مفاخر فرهنگی و …داوری خواهد شد.وی محورهای این جایزه را در ۳ محورعنوان کرد :سبزوارپژوهی و بیهق پژوهی در چهارچوب کتاب و پایان نامه،تألیف و انتشار آثار پژوهشی در حوزه های کتاب و پایان نامه پیرامون فرهنگ، تاریخ، ادبیات وآثار هنری: شامل مراسم آیینی، نمایشنامه، هنرهای تجسمی، مجسمه سازی، تندیس سازی، موسیقی و تمام ابعاد هنری دیگر به ویژه با محوریت بیهق، سبزوار، تاریخ بیهقی و ابوالفضل بیهقی.در این روزهایی که نام بیهقی بیشتر شنیده می شود در گفت و گویی با دکتر یاحقی، دکتر بساک و استاد سیدی از جایگاه بلند او در تاریخ ادبیات فارسی پرسیدیم و شنیدیم.

نثر بیهقی جریان ساز است
دکترمحمدجعفر یاحقی که تصحیح ارزشمند و کم نظیر«تاریخ بیهقی» را با همکاری مهدی سیدی (مورخ و پژوهشگر) از اواخر سال 82 آغاز و اواخر سال 88 منتشر کردند ازویژه بودن متن «تاریخ بیهقی» یاد می کند و می گوید: همان طور که «شاهنامه» در میان آثار منظوم ما مقام شاخصی دارد، در میان آثار منثور ادبیات فارسی، «تاریخ بیهقی» بسیار حائز اهمیت و شاخص است. درواقع  «تاریخ بیهقی» هم تاریخ است وهم ادبیات، و شاید نخستین کتابی است که به زیبایی و با نثر فنی دلپذیری نوشته شده است و پیش از آن، کتابی به  این زیبایی نوشته نشده است. بعد از بیهقی، آثار منثور خوبی مانند «کلیله و دمنه» و «گلستان» سعدی نوشته شده است که جایگاه ویژه خود را دارند. همیشه در ادبیات فارسی به شعر توجه می شود؛ خوب است که به نثر نیز توجه شود و اگر قرار باشد در میان آثار منثور ادبیات فارسی به کتابی توجه و درباره آن تأمل شود، آن کتاب، «تاریخ بیهقی» است.
مدیر سرای فردوسی علت تصحیح کتاب «تاریخ بیهقی» را توجه به دلبستگی های دیرینه خود به این کتاب دانست و گفت: از کتاب «تاریخ بیهقی» شرح ها و تصحیح های زیادی نوشته شده است. تصحیح های قبلی کتاب «تاریخ بیهقی» که عمدتا پنج تصحیح مشخص است، البته بر اساس نسخه های کم اعتبار است و دکتر فیاض و سایر مصححان یکی دو نسخه بیش تر نداشته اند و نسخه هایی که این مؤلفان استفاده کردند، نسخه های نامعتبری است. این چاپ حاصل مطالعات فراوان و مقایسه 19 نسخه خطی و پنج چاپ قبلی «تاریخ بیهقی» بوده است و در میان مطالعات مطلع شدیم که نسخه های خطی جدید «تاریخ بیهقی» در کتابخانه موزه بریتانیا وجود دارد و عکس هایی از آن به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران انتقال یافته است و از این طریق به نسخه های اصیل و معتبر دست یافتیم و در مقایسه با نسخه های قبلی از جمله نسخه مرحوم فیاض، دریافتیم نسخه های قبلی اشکالات و نقص های زیادی دارد که در این نسخه جدید تمام این اشکالات رفع شده است. او تصریح کرد: از جمله این اشکالات، طرز نوشتن شعرهای عربی است؛ به این معنا که شعرهای عربی چاپ های قبلی بسیار غلط و نامستند بوده و برای تصحیح آن ها به دیوان شاعران آن ابیات رجوع و به نسخه های مهم و اصیل تکیه کردیم. این کتاب علاوه بر کار تصحیح که بسیار زمان بر بود، مقدمه ای مفصل دارد که به همه مسائل نویسنده «تاریخ بیهقی»، روزگار او، شیوه زندگی، مسائل سیاسی و اجتماعی، طرز نویسندگی و بسیاری از موارد دیگر پرداخته و در واقع کتابچه ای است که همه مسائل مربوط به بیهقی را شامل می شود و تاکنون این همه مطلب درباره ابوالفضل بیهقی یک جا نیامده است.
استاد دانشگاه فردوسی کتاب «تاریخ بیهقی» را در نثر ادبیات فارسی بسیار مؤثر دانست و گفت: به طور مثال، کتاب «کلیله و دمنه» که نثر فنی قدرتمندی   دارد، بسیار تحت تاثیر نثر «تاریخ بیهقی» است و همچنین در کتاب «جوامع الحکایات»، چندین داستان از «تاریخ بیهقی» نقل شده است؛ بنابراین نثر بیهقی جریان ساز است؛ چون نثری شیوا و ادبیانه و بی نظیر دارد. وجه مهم دیگر، طرز نویسندگی بیهقی و امانت داری او در حفظ تاریخ و درست نوشتن است که اطلاعات دقیق و ارزشمند تاریخی را به دست می دهد؛ زیرا بینش بیهقی، یک بینش تاریخی است. تشخص به داشتن زبانی دیوانی و پیراسته و سرشار از اطلاعات تاریخی بنیادین از مهم ترین ویژگی های نثر بیهقی است. همچنین بسیاری از بنیان های نثر فارسی بر دوش «تاریخ بیهقی» نهاده شده است.

 تاریخی که همه مردم ازآن سود می برند
دکتر حسن بساک، دانشیارزبان وادبیات فارسی دانشگاه پیام نور، که پایان نامه دوره کارشناسی ارشد ایشان با عنوان «ارزیابی نکات ادبی و بلاغی تاریخ بیهقی » بوده و رساله دکتری را نیز در باب « گوهر سخن و هنر سخنوری  درادب فارسی » تدوین کرده  و همچنین  سال ها  تدریس تاریخ  بیهقی  را در مقطع کارشناسی و ارشد بر عهده داشته است ، در پاسخ به این پرسش که چه وجهی از وجوه تاریخ بیهقی شمارا شیفته خود کرده است گفت: تاریخ بیهقی از نظر موضوع بهترین و کاملترین تاریخی است که درباره سلطنت غزنویان نوشته شده است و در ضمن آن به مسایل بسیاری ازجمله حالات و جزییات زندگانی سلاطین غزنوی ، آداب و رسوم، آیین ها ، تجملات دربارو شیوه آرایش جنگی و تعبیه لشکرو ... توجه شده است که در جای خود دارای ارزش واهمیت است .
 تاریخ بیهقی علاوه بر نثر شیوا و دل انگیزش از مایه های اخلاقی و معنوی ویژه ای نیز برخوردار است و از این لحاظ شباهت هایی به کتب اخلاقی پیدا می کند.ابوالفضل بیهقی در کتابش هرجا که موقعیت اقتضا کند، به پند و اندرز می پردازد و انسان را به ترک وابستگی دنیا وا می داردو از اسراف بر حذر می دارد و به قناعت می خواند و مرگ را به یاد انسان می آورد و ارزش خرد را می نمایاند و به کسانی که برزندگی عاریتی دنیا دل بسته اند هشدار می دهد .
دکتر بساک با تاکید بر اینکه مخاطب تاریخ بیهقی عام است می گوید:به نظرمن بیهقی با نوشتن تاریخ خود خواسته است کاری کند که نه فقط اهل فضل بلکه همه جامعه –عامه مردم - از آن سود ببرند.او از طرفی گرچه از مواهب داستان نویسی درتاریخ خود بهره برده است ولی نخواسته است داستان بگوید نه اینکه نتواند.البته باید باورداشت که نقل های تاریخی او در مواردی با داستان ها و قصه های خوب برابری می کندواز طرف دیگراو نخواسته است صرفا تاریخ نگاری کند و به همین دلیل این کتاب بیش از آن که مورد توجه استادان تاریخ باشد،مورد توجه و استفادۀ استادان ادبیات  فارسی قرار گرفته است.در واقع بیشتر سعی بیهقی بر این نکته استوار بوده است که تاریخ را بر مبنای بیان واقعیات مطرح کند آن هم برای همه مردم روزگار خود و البته با نثری شیوا و دلنشین . از این رو او نثری انتخاب می کند که زبان مردم است یعنی اگرچه زبان گفتار نیست ولی زبان روز مردم است.ما در تاریخ بیهقی با یک سه ضلعی یعنی خود بیهقی به عنوان نویسنده توانمند وصاحب سبک و همچنین قهرمان تاریخ- که گاهی مسعود است، گاهی محمود و گاهی دیگران-  و مردم به عنوان مخاطبان این اثر، روبه روییم و طبیعتا بیهقی به نیکی از عهدۀ معرفی خود و قهرمان داستان و تجلیل مخاطبان اثر خویش برآمده است. این نکته را هم اضافه کنم که بیشتر داستان های بیهقی صورت داستان های تاریخی دارد و اغلب کوتاه است. بنابر این ساختار برخی از آن داستان ها بر ویژگی داستان های کوتاه منطبق است و این مثلث بیهقی و توصیف قهرمان اثرش والتفاتی که مستقیم یا غیر مستقیم به مخاطبان اثرش دارد به عقیده من، تجلیل تاریخ و ادب و فرهنگ و اعتبار این دیار است.
این استاد دانشگاه پیام نور در پاسخ به این پرسش که بیهقی اگر چه شعر نگفته است اما نثر او مایه های شاعرانگی داردآیا به نظر می رسد بیهقی آگاهانه به سمت نثر رفته است؟می گوید: اتفاقا ابوالفضل بیهقی به نیکی از ظرفیتهای شعرو هنردراثرش بهره برده است. در این کتاب همه جا موسیقی کلام با اندیشه و معنی سازگاری درخشانی دارد و این همنوایی در انتقال فکر نویسنده موثر است. تاریخ بیهقی به لحاظ شیوه نگارش بسیار زیبا و بدیع است و از جنبه های ادبی بسیار قوی برخوردار است.نثر او گاهی از جهت دارا بودن نظام موسیقایی خاص به شعر نزدیک می شود.ضمن اینکه اگر به حوادث تاریخی که او بیان می کند نگاه کنیم درمی یابیم که کار بیهقی نسبت به دیگران شیواتر و زیباتر است.چون قدرت قلم بیهقی در توصیف به حدی است که اکثر جزییات را در بر می گیرد از این رو حلاوت و شیرینی نثر او مرهون همین توصیفات جاندارو زیبا و شعر گونه است.قابل ذکر است وقتی  که معانی و مضامین شعری با همان شکل و کیفیت و دقت در نثر بیان می شود، اگر در توصیفات مورد توجه قرار گیرند چنان که درتوصیفات  تاریخ بیهقی می بینیم حتی از شعرنیز به مراتب فراترمی رود و دلنشین تر می گردد.

ضرورت تشکیل جلسات بیهقی خوانی
استاد مهدی سیدی هم که سالهاست با تاریخ بیهقی مانوس است و در تصحیح بیهقی با دکتر یاحقی همکاری ارزشمندی داشته است ابتدا به ضرورت ثبت روزی به نام بیهقی اشاره کرد و افزود : چند سال پیش من و دکتر یاحقی ودکتر مهیارعلوی مقدم پیشنهاد کردیم روز بیهقی در سالنامه کشور ثبت شودکه متاسفانه تا حالا استقبال نشده است ولی ما دراین سالها برنامه ای در اول آبان به بزرگداشت او اختصاص داده ایم تا با کمک دانشگاه سبزوار ادای دینی نسبت به این مرد وکتاب ارزشمند او داشته باشیم. بیهقی سهم زیادی در ادبیات فارسی و فرهنگ فارسی زبانان دارد . درحالی که دردنیای امروز که جنگ تمدنی است و به سراغ میراث تمدنی خودمی روند این کتاب در جامعه ما غریب واقع شده است .
من معتقدم اگر تاریخ بیهقی خوب خوانده شود بسیار لذت بخش است به همین دلیل نیازمند افزایش جلسات بیهقی خوانی هستیم و ما در سرای فردوسی هفته ای یک جلسه را به این کار اختصاص داده ایم.به نظر من سبزوار هم باید یک جلسه بیهقی خوانی داشته باشد. امروز مردم هند  و پاکستان ، افغانستان و تاجیکستان هم با بیهقی آشنایند.  جالب است بدانید تاریخ بیهقی را باید به گویش تاجیکی بخوانید تا خوب بفهمید. اخیرا دکترخدایی شریف استاد دانشگاه دوشنبه "دیبای زربفت"  را به تاجیکستان برد که به سیریلیک برگرداندند تا حداقل دانشجویان با متن بیهقی آشنا شوند. جغرافیای بیهقی نشان می دهد این کتاب متعلق به همه فارسی زبانان است .بیهقی را کسی می فهمد که به زبان و جغرافیای خراسان بزرگ آشنا باشد. یعنی پهنه وسیعی شامل تمام افغانستان، تمام پاکستان،نیمی از ازبکستان، تمام تاجیکستان و نیمی از ایران جزو قلمرو بیهقی بوده اند. ۴۰۰ اسم جغرافیایی در بیهقی آمده است ، ما تمام این ها را شناسایی کرده ایم در سال ۷۴ که به ماوراءالنهر رفتیم نقطه به نقطه مناطقی که بیهقی اشاره می کند را گشتیم و پیدا کردیم.

مهدی سیدی در ادامه ازارزش های تاریخ بیهقی و شباهت آن با شاهنامه گفت: ما قطعا حرفمان این نیست که تاریخ بیهقی با شاهنامه همبری می کند چون بیهقی یک دوره کوتاهی از تاریخ غزنوی را بیان می کند ولی شاهنامه گستره تاریخ ایران را. آن چه شباهت این دو را بیان می کند خدمتی است که این دو به زبان فارسی کرده اند و دایره واژگانی آن هاست. در واقع فضل و تقدم فردوسی و بیهقی در دایره واژگانی که به ادبیات تقدیم کرده اند می باشد. او تاریخش را از سر درد نوشته است، نه بی دردی. بیهقی چاره جویی است که با نثری زیبا، یک دوره حساس از تاریخ ما را روایت کرده است.